Οι αρχιτέκτονες όταν πηγαίνουμε στο εργοτάξιο φωτογραφίζουμε. Φωτογραφίζουμε τα λάθη, τα καλά, τα ωραία, τα άσχημα, οτιδήποτε. Για κάποιο λόγο, που δεν μπορώ τώρα να θυμηθώ, άρχισα να ανεβάζω μία φωτογραφία, κάθε Τετάρτη που είχαμε την εργοταξιακή συνάντηση στο facebook, και ήταν για μένα ένας τρόπος για να καταγράφω και να συνομιλώ με τους υπόλοιπους αρχιτέκτονες, μέσα από αυτό. Σταδιακά λοιπόν, αυτό που γινόταν μόνο και μόνο για να καταγράφεις τα σωστά και τα λάθη του εργοταξίου, άρχισε να αποκτά αυτοδύναμη οντότητα. Δηλαδή άρχισε να γίνεται κάτι αυτόνομο. Ήταν κάτι που άρχισε να με ενδιαφέρει. Ήταν η ματιά η δικιά μου πάνω σε αυτό το έργο από τη γέννησή του. Γιατί στα αλήθεια η κατασκευή έχει αυτό το εφήμερο, το μετέωρο. Δηλαδή αυτό που βλέπεις σήμερα, δεν θα το ξαναδείς αύριο. Υπάρχουν στιγμές υπέροχες. Είναι εξαιρετικές. Υπάρχουν φευγαλέες εικόνες οι οποίες έχουν άμεση σχέση με αυτό που κάποτε ονειρεύτηκες και σχεδίασες. Και αυτές τις εικόνες, αυτό το κάτι φευγαλέο, άρχισα να το καταγράφω συνειδητά μέσα στο κάθε ημερολόγιο. Τα ημερολόγια για μένα είναι και λέξεις, είναι και κείμενα, είναι και άλλα πράγματα. Τα “site diaries” ήταν απλώς η οπτικοποίηση αυτών των φευγαλέων στιγμών της κατασκευής. Και μάλιστα στο βιβλίο αυτό που εκδόθηκε τώρα τον Δεκέμβρη, έχω βάλει μία ενότητα μέσα που τη λέω “Diaries: The Making of the Building”, όπου καταγράφω τις σκέψεις, τις επιθυμίες, και όλα όσα οδήγησαν σε αυτό το έργο, παράλληλα με τις φωτογραφίες. Είναι ένα κομμάτι αυτού του έργου, τι θα ήθελα αυτό το πράγμα να το μεγενθύνω, να το μεγαλώσω και να το κάνω ένα αυτόνομο βιβλίο, γιατί αφορά τη διαδικασία παραγωγής ενός έργου. Για μένα είναι πάρα πολύ σημαντικό και νομίζω ότι έχει μεγάλο ενδιαφέρον για τους νέους αρχιτέκτονες, να μπορείς να δεις εκ των έσω, δηλαδή behind the scenes, ποια είναι η εργασία, ποια είναι η διαδικασία. Και αυτός είναι ο επόμενός μου στόχος, “The Making of the Building”. Ίσως και να σκεφτόμουν μάλιστα να το κάνω και μία έκθεση με όλα τα σκίτσα, με όλες τις άπειρες μακέτες εργασίας.

Ξεκίνησα ως τυπικός αρχιτέκτονας, ονειρευόμουν δηλαδή το κτίριο -μνημείο,, το οποίο όχι μόνο θα εντυπωσιάζει με τη μνημειακότητά του, αλλά θα μείνει και για πάντα. Θα είναι τόσο καλό που θα μείνει και μετά από μένα. Είχα και εγώ λοιπόν αυτή την έμφυτη αίσθηση που νομίζω ότι έχουν όλοι οι αρχιτέκτονες, ότι φτιάχνω κάτι που όταν θα φύγω εγώ, αυτό θα είναι αιώνιο. Εμείς δεν είμαστε αιώνιοι, αλλά η καλή Αρχιτεκτονική μπορεί να είναι αιώνια. Πήρα τυχαία στο πανεπιστήμιο ένα μάθημα του Edward Wilson, ο οποίος είναι κορυφαίος βιολόγος. Είναι ένας από τους ανθρώπους που έχει αλλάξει τη νοοτροπία γύρω από τη Βιολογία και την οικολογία. Ξαφνικά ανακάλυψα ότι υπάρχουν ολόκληροι κόσμοι με τους οποίους συνδεόμαστε. Υπάρχουν και άλλοι αρχιτέκτονες. Οι τερμίτες είναι εξαιρετικοί αρχιτέκτονες και έχουμε πολλά να μάθουμε μελετώντας τους. Βασικά, μέσα από αυτό το μάθημα και τη σχέση με τον Edward Wilson, μου άνοιξε μία πόρτα, η πόρτα της ζωής. Άρα, από τη μία μεριά είχα το «είμαι αρχιτέκτονας και θα κάνω κάτι μνημειακό», και από την άλλη εμφανίστηκε η ζωή, η οποία σου λέει ότι τα πράγματα αλλάζουν, ρέουν, πεθαίνουν και ξαναγεννιούνται, συνδέονται και αποτελούν όλα έναν πολύ ζωντανό και άμορφο χυλό. Αυτό είναι το αντίθετο του αρχιτέκτονα. Οπότε μέσα από αυτή την αντίθεση και το ενδιαφέρον και τους προβληματισμούς που δημιουργεί μέσα σου μία τέτοια αντίθεση, άρχισε να δημιουργείται μέσα μου αυτή η νέα αντίληψη ότι «δεν σχεδιάζουμε το κτίριο, αλλά σχεδιάζουμε κάτι πολύ πιο δυναμικό» – και από εκεί κατευθύνθηκα στο τοπίο.

Πήγα λοιπόν στο Berkeley, για να κάνω Master Αρχιτεκτονικής, ένα πρόγραμμα τριών χρονών. Τότε ήταν στο σαν Φρανσίσκο η δεκαετία του 90, ήταν η εποχή που υπήρχε το dotcom generation. Αναρωτιόταν τότε πώς θα επηρεάσει τον κόσμο μας το διαδίκτυο και η ψηφιακή τεχνολογία. Κάπως ήταν οι πρωτοπόροι τότε προγραμματιστές, πολλοί από τους οποίους ίσως απέτυχαν, επειδή ήταν πιο μπροστά από τον καιρό τους. Και ήταν ένα περιβάλλον με πάρα πολύ μεγάλη δυναμική. Εκτός από το dotcom, που είχε πολύ έντονη σκηνή τότε μουσικής. Υπήρχαν πάρα πολλές υποκουλτούρες. Δεν υπήρχε μία κουλτούρα. Το “περιθώριο” κάπως επιβαλλόταν. Το Berkeley θεωρούνταν ως το καλύτερο μέρος για άτομα με ειδικές ανάγκες, όσον αφορά την πόλη και ειδικά τη συγκοινωνία. Έχει ένα πάρα πολύ δυναμικό LGBT community, το οποίο επιδρούσε και στον τρόπο που λειτουργούσε η πόλη. Θυμάμαι να περπατάω στο δρόμο με ένα φίλο μου, όταν πέρασε από δίπλα μας ένας αρκετά ψηλός τύπος, ο οποίος είχε έναν βόα γύρω από το λαιμό του. Και αφού τον προσπεράσαμε, μετά από δέκα βήματα, συνειδητοποιήσαμε ότι δεν μας κάνει εντύπωση. Οπουδήποτε αλλού αν είχαμε δει ένα τέτοιο σκηνικό, θα μέναμε αποσβολωμένοι. Ήταν ένα περιβάλλον που τα πάντα επιτρέπονταν. Και εκεί ήταν όλη ανοιχτοί στον πειραματισμό και στις καινούριες ιδέες. Ήταν πολύ δυναμική εποχή στο συγκεκριμένο μέρος. Ήταν πριν ξεκινήσει το gentrification του San Francisco. Γιατί με την εξέλιξη του Silicon Valley, άρχισαν να ανεβαίνουν οι τιμές, να μην είναι τόσο προσιτά για τους νέους. Αυτή νομίζω ότι είναι η συνθήκη τώρα. Έφτασα εκεί και είχα να αντιμετωπίσω ανθρώπους, γιατί ήμασταν 60 άνθρωποι στο μεταπτυχιακό πρόγραμμα του πανεπιστημίου, από όλο τον κόσμο με διαφορετικά επίπεδα εμπειρίας και γνώσης, όσον αφορά την Αρχιτεκτονική. Επειδή πολύ λίγες σχολές δίνουν την ειδικότητά της Αρχιτεκτονικής σε προπτυχιακό επίπεδο, υπήρχαν άνθρωποι που είχαν σπουδάσει Φιλοσοφία, Οικονομικά, Βιολογία. Και οι άλλοι μισοί ήταν άνθρωποι που είχαν πάει σε σχολές Αρχιτεκτονικής. Ήταν αρκετά ενδιαφέρον, επειδή στην αρχή όλοι εμείς δεν είχαμε τριβή με όλα τα μέσα της αρχιτεκτονικής έκφρασης.

Στην αρχή, οι άνθρωποι που είχαν background Αρχιτεκτονικής, ήταν πολύ πιο δυνατοί φοιτητές. Σιγά-σιγά οι άνθρωποι που ερχόντουσαν με το ποικίλο background, το άφηναν σιγά-σιγά στο τραπέζι και γινόντουσαν οι πιο δυνατοί φοιτητές. Αυτό ήταν αρκετά ενδιαφέρον σαν συνθήκη και μου έδωσε να καταλάβω ότι έχει μεγαλύτερη σημασία το να έχεις ένα ευρύ πεδίο γνώσης και μία μεγάλη περιέργεια και διάθεση να δουλέψεις, σε σχέση με το να έχεις κάποια εμπειρία, με την πιο στενή έννοια της λέξης. Ήταν κάτι που με ακολούθησε λιγάκι σαν δίδαγμα και εξέλιξη.

Ταξίδεψα στο Βερολίνο, προσκεκλημένος μαζί με τους άλλους δύο βραβευθέντες στο World Architecture Festival. Γνωρίσαμε από κοντά τον Donald Foster, μιλήσαμε με τον senior partner και art director του γραφείου Foster and Partners, με τον οποίο αργότερα συνδιοργανώσαμε κιόλας εργαστήρια ζωγραφικής και σκίτσου. Ήταν πραγματικά μία συγκλονιστική εμπειρία, και είναι μία πολύ καλή ιδέα που αναρωτιόμουν αν θα μπορούσε να γίνει και εδώ – σε συνεργασία ίσως με κάποιο μουσείο.

Βρέθηκα στο Ateliers Jean Nouvel πριν από το μεταπτυχιακό, όταν είχα πάει για Erasmus – κάτι που παρεμπιπτόντως, μιας και μιλάμε για νέους αρχιτέκτονες το συνιστώ ανεπιφύλακτα. Eίναι μια εμπειρία που σου αλλάζει εντελώς τον τρόπο με τον οποίο βλέπεις την Aρχιτεκτονική. Έχοντας πάει λοιπόν για Erasmus, ήθελα οπωσδήποτε να παρατείνω την παραμονή μου σε αυτήν την πόλη. Έτσι, άρχισα να ψάχνω γραφεία στα οποία ήθελα να κάνω πρακτική. Ήταν η πρώτη φορά που βρέθηκα και γω αντιμέτωπη με το ότι πρέπει να στήσω ένα portfolio. Μια μέρα χτυπάει το τηλέφωνο: Ήταν από τη γραμματεία του Atelier Jean Nouvel. Δεν το πίστευα. Έτσι, βρέθηκα εκεί, σε ένα γραφείο με πολλά άτομα απ’ όλο τον κόσμο, σε ένα γραφείο το οποίο λόγω της θέσης του μπορεί να υλοποιεί κάθε όραμα. Κάθε τι που σκέφτεσαι μπορεί να υλοποιηθεί, να χτιστεί, όσο τρελό και παράλογο μπορεί να ακούγεται. Αυτό ήταν ένα μεγάλο μάθημα για εμένα, το ότι δεν πρέπει να σταματάς ποτέ, πρέπει συνέχεια να προσπαθείς – με υλικά, με τους συνεργάτες μηχανικούς, με τις εταιρείες – για να έχεις πάντα το καλύτερο και το πιο καινοτόμο αποτέλεσμα. Συγκεκριμένα στην πρακτική μου είχα δουλέψει στο κτίριο της Φιλαρμονικής του Παρισιού στο πάρκο της Villette. Ένα κτίριο το οποίο είχε επενδυθεί από περίεργα πλακάκια με σκυρόδεμα, για τα οποία φτιάχναμε δοκίμια, mockups με μπίλιες από γυαλί, με σπασμένα γυαλιά, με ό,τι υλικά μπορούσαμε να φανταστούμε. Αυτά τα επεξεργαζόμασταν, τα βλέπαμε και τελικά τα εξελίσσαμε. Νομίζω ότι ένα από τα διδάγματα που μπορείς να πάρεις από τέτοιας κλίμακας γραφεία είναι το ότι μπορείς να φτάσεις την κατασκευή και την ιδέα σου στα άκρα. Πέρασα από αυτήν την κλίμακα της κατασκευής, αν και το μεταπτυχιακό μου δεν είχε να κάνει καθόλου με αυτήν την κλίμακα. Τότε λοιπόν, αφού είχα τελειώσει το μεταπτυχιακό μου, ήμουν στο γραφείο. Το αντικείμενο ήταν ο αστικός προγραμματισμός. Πώς το κάνεις; Φέρνεις γύρω από ένα τραπέζι όλους όσους εμπλέκονται σε κάθε project στην πόλη. Τον δήμο, τους developers, όσους είναι στο real estate, τους αρχιτέκτονες, και φυσικά την τοπική κοινότητα. Μέσα από αυτό ουσιαστικά διαμορφώσαμε τα briefs για όλα τα αστικά project, τα οποία μετά θα δημοπρατούνταν σε σχεδιαστικούς ή κατασκευαστικούς διαγωνισμούς. Αυτό το οποίο εμένα μου άρεσε και θα ήθελα πραγματικά να το δω και στη δική μας χώρα είναι το πώς πραγματικά τους βάζεις όλους στο ίδιο τραπέζι, με όλες τις απόψεις ισότιμες, και μέσα από αξιολόγηση δεδομένων οδηγείσαι στο να συντάξεις το brief του έργου.

Κάποια στιγμή, ήθελα πραγματικά πλέον να ασχολούμαι περισσότερο με το concept της Αρχιτεκτονικής. Αυτή λοιπόν η ευκαιρία μου δόθηκε το 2012, όταν είχα πάει στους MECANOO στο Delft. Με το «καλημέρα» μου λένε: «Έχουμε έναν παγκόσμιο διαγωνισμό με πρόσκληση, θα έχουμε πολύ δυνατούς ανταγωνιστές, θέλεις να μπεις σε αυτό το project;». Ήθελα σίγουρα, ήταν ένα πολιτισμικό κέντρο και πάρκο στην Κωνσταντινούπολη. Με ρώτησαν κιόλας αν έχω κάποιο θέμα ως Έλληνας. Τους είπα πως εδώ είμαστε για να κάνουμε Αρχιτεκτονική και όχι πολιτική – αν και αυτό το έχω αναθεωρήσει, θεωρώ ότι τα πάντα είναι πολιτική πλέον. Τέλος πάντων, μπαίνουμε σε αυτόν τον διαγωνισμό και τον κερδίζουμε – με αρκετά μεγάλη δική μου συνδρομή σ’ ένα κομμάτι του project. Μοιραστήκαμε το βραβείο με τον Peter Eisenman, κερδίσαμε γραφεία όπως τους MVRDV ή τους Westate – κάτι γιγαντιαία ονόματα. Βλέπεις λοιπόν, με το που μπαίνω πρώτη φορά και δουλεύω σε ένα αρχιτεκτονικό γραφείο παγκοσμίου φήμης, με ανθρώπινο δυναμικό γύρω στα 150 άτομα, έχω αυτό το καινούριο εισιτήριο και ανεβαίνω πίστα. Αμέσως ξεκινάει το μπρίζωμα, πώς να το πω αλλιώς, η πώρωση. Αργότερα φεύγω από εκεί, τελειώνω το μεταπτυχιακό στο Delft με ειδίκευση στους ουρανοξύστες, και ξεκινάω να δουλεύω για περίπου ένα εξάμηνο στους UNSTUDIO.

Προσπαθώ να μην κολλάω σε θέματα ύφους, να αντισταθώ στον πειρασμό της ανάπτυξης ενός προσωπικού ύφους, γιατί πιστεύω βαθιά ότι ένα αρχιτεκτονικό έργο είναι σαν να ορίζει από την αρχή τη σχέση με τον τόπο, την πόλη, τον χρήστη. Ένας αρχιτέκτονας δηλαδή έχει πολλά περισσότερα να πάρει από αυτά που παρατηρεί, μελετά, ή ακόμα και αισθάνεται, παρά από αυτά που έχει στο μυαλό του ως αρχιτεκτονική γραφή.

Η ευγενής άμιλλα που αναπτύσσεται στους αρχιτεκτονικούς διαγωνισμούς μεταξύ αρχιτεκτόνων – γραφείων και συναδέλφων – οι οποίοι για ένα χρονικό διάστημα απασχολούνται πάνω στο ίδιο θέμα, προσπαθούν να βρουν την καλύτερη λύση και μετά να αξιολογηθούν, για μένα είναι ο πιο ουσιαστικός τρόπος να παραχθεί δημόσια αρχιτεκτονική, αρχιτεκτονική δημοσίων χώρων και κτιρίων, που όπως ξέρουμε στην Ελλάδα μάς λείπει.

Λόγω των σπουδών μας στη Σουηδία, έχουμε ενστερνιστεί τον σκανδιναβικό σεβασμό προς τη φύση και το περιβάλλον, καθώς και την ευθύνη που έχουμε ως αρχιτέκτονες για τη βιωσιμότητα των έργων μας σε όλα τα επίπεδα. Επίσης, έχουμε ανάγκη τα έργα μας να είναι bespoke, να συνάδουν δηλαδή με τα χαρακτηριστικά του τόπου στον οποίο βρίσκονται, να τα σέβονται, να τα επαναπροσδιορίζουν και να τα φέρνουν στο σήμερα.

Η αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου για πειραματισμό στην Αρχιτεκτονική – είτε πρόκειται για την εκμάθηση νέων δεξιοτήτων είτε για την εμβάθυνση σε υπάρχουσες – είναι κάτι που θεωρώ ιδιαίτερα ευχάριστο και απαραίτητο. Απευθυνόμενος σε νέους ανθρώπους, θα ήθελα να πω το εξής: αυτό το επάγγελμα δεν πρέπει να το επιλέξεις ή να το ακολουθήσεις, αν δεν το αγαπάς πραγματικά. Χρειάζεται να το βλέπεις σαν κάτι που θα έκανες στον ελεύθερό σου χρόνο, απλώς και μόνο για την απόλαυση που σου προσφέρει.

Το επάγγελμα του αρχιτέκτονα απαιτεί τεράστια δέσμευση – όχι μόνο σε επίπεδο χρόνου, αλλά και ενέργειας. Για να κατακτήσεις τα εργαλεία της δουλειάς, χρειάζονται χιλιάδες ώρες εξάσκησης: 10.000 ώρες στο modeling, 10.000 ώρες στο rendering και ούτω καθεξής. Δεν μπορείς να αφιερώσεις αυτές τις ώρες με απροθυμία. Πρέπει να βρίσκεις χαρά και ικανοποίηση σε αυτή τη διαδικασία, γιατί μόνο τότε θα μπορείς να εξελιχθείς και να ανακαλύψεις τη δική σου ταυτότητα μέσα στο επάγγελμα.

Γυρνώντας από τις σπουδές μου στην Αμερική, είχα το όραμα να δημιουργήσω ένα μικρό αλλά αναπτυσσόμενο γραφείο όπου θα εργάζονται όλες οι ειδικότητες που συμμετέχουν στον σχεδιασμό ενός έργου και να είναι integrated. Μια ομάδα που θα παρέχει όλα τα design services. Έτσι δημιουργήσαμε μια νέα δομή, πρωτότυπη τότε για την Ελλάδα. Χρειάζεται πολλή οργάνωση για να επικοινωνηθούν σωστά οι πληροφορίες ανάμεσα στους επαγγελματίες και εμείς στην A&M Architects βασιζόμαστε πολύ στα software και τους ανθρώπους που τα χειρίζονται. Βασιζόμαστε παράλληλα και στο ανθρώπινο δυναμικό μας, με το οποίο είμαστε συνεργάτες χρόνια και μπορούν να συντονίσουν αυτή τη δομή πιο εύκολα.

Κάποια στιγμή στο τέλος της άνοιξης του 2017, η ιδιοκτήτρια ενός οικοπέδου – που είναι ένας άνθρωπος με φοβερή αντίληψη για την Αρχιτεκτονική – μου ζήτησε να ταξιδέψω στην Πάρο για να το δούμε. Μου δείχνει ένα οικόπεδο με φοβερή ομορφιά, κατάφυτο, ένα οικόπεδο με κλίση, το οποίο όμως σύμφωνα με τις ισχύουσες πολεοδομικές διατάξεις, μπορούσε να χτίσει ελάχιστα κάτι λιγότερο από 50 τετραγωνικά μέτρα. Η ερώτησή της ήταν πώς θα μπορούσα να χτίσω εκεί κάτι στο οποίο θα μπορούσε να μείνει – και να μην είναι απλώς ένα κουτάκι ή ένα μικρό τροχόσπιτο. Η επιλογή ήταν λοιπόν να χτίσουμε ένα υπόσκαφο σπίτι – που το ονομάσαμε μετά Secret Garden House. Ήταν μία επιλογή που προέκυψε χωρίς κάποια μορφολογική προδιάθεση — κάποια μανιέρα να παίξουμε ένα παιχνίδι, ή να κάνουμε και εμείς ένα υπόσκαφο γιατί ο κανονισμός επιτρέπει πια τα υπόσκαφα στην Ελλάδα. Ήταν μία ψύχραιμη ερμηνεία ενός προβλήματος και επιλύθηκε με τον βέλτιστο δυνατό τρόπο. Το οικόπεδο αυτό δεν χτιζόταν διαφορετικά. Έτσι λοιπόν προέκυψε ένα σπίτι, το οποίο είναι πλήρως ευθυγραμμισμένο με την πλαγιά, είναι πλήρως εναρμονισμένο με το τοπίο του και το περιβάλλον του, δεν εξέχει, δεν είναι ακόμα ένα κουτάκι πάνω στην πλαγιά ενός νησιού του Αιγαίου. Εκμεταλλεύεται βέβαια τα πλεονεκτήματα που δίνει ο οικοδομικός κανονισμός και έτσι μπορούσε να έχει μεγαλύτερα ανοίγματα στις όψεις από το κανονικό ή λόγω του ότι είναι υπόσκαφο να διπλασιάσει τον συντελεστή του και έτσι να γίνει ένα μεγαλύτερο σπίτι, ένα σπίτι που πλέον είναι ικανό να το ζήσει κανείς. Παράλληλα, είναι ένα σπίτι στο οποίο παίξαμε με την ιδέα της υπαίθριας κατοίκησης, θεωρώντας ότι το ίδιο το σπίτι και οι κλειστοί του χώροι παίζουν έναν υποστηρικτικό ρόλο, και το πραγματικό σπίτι είναι ο υπαίθριος χώρος γύρω από αυτό, με διάφορες γωνιές κατοίκησης και υπαίθριας διαβίωσης, οι οποίες υπάρχουν στο οικόπεδο σε σχέση με το κεντρικό κτίσμα. Τώρα η πλάκα με αυτό είναι ότι το έργο έχει δεχτεί ακραίες αντιδράσεις. Έχουμε δεχθεί ενθουσιώδη σχόλια και συγχαρητήρια για την ευρηματική ιδέα και για το πως επιλύθηκε ένα τέτοιο δύσκολο project, έχουμε όμως δεχθεί μέχρι και υβριστικά σχόλια, γιατί είναι ένα κτίριο που για κάποιους δεν ταιριάζει στην εικόνα του νησιού.

Θυμάμαι ότι όταν έκανα αίτηση για το Χάρβαρντ (τότε χρειαζόντουσαν δύο χρόνια εμπειρίας πριν πας για μεταπτυχιακές σπουδές) είπα στον Τομ Στίφτερ, ο οποίος ήταν επικεφαλής της πρώτης χρονιάς, πως έχω δουλέψει μόνο 6 μήνες με τον Παύλο Μηταράκη. Μου λέει 6 μήνες με τον Παύλο Μηταράκη είναι σαν δύο χρόνια με οποιοδήποτε άλλο και έτσι με πήραν. Το πιο σημαντικό στο Χάρβαρντ ήταν οι συμμαθητές μου και η ατμόσφαιρα. Είμαστε πάρα πολύ δεμένοι και παθιασμένοι. Στηρίζαμε ο ένας τον άλλον, κάναμε απίστευτες συζητήσεις και είχαμε μια πολύ ζεστή ατμόσφαιρα. Νομίζω αυτό ήταν χαρακτηριστικό του πανεπιστημίου. Κάτι ακόμα ήταν οι καθηγητές, οι οποίοι δεν προσπαθούσαν να σε οδηγήσουν προς μία κατεύθυνση αλλά προσπαθούσαν να βρουν μέσα σου τι είναι αυτό που σου αρέσει, τι είναι αυτό που θέλεις να κάνεις και να σε βοηθήσουν να εξελιχθείς βάσει των δικών σου επιθυμιών και αναγκών.

Δούλεψα επίσης στο γραφείο του James Cubitt, όπου ασχοληθήκαμε κυρίως με κτίρια εκπαίδευσης στη Μέση Ανατολή και στην Αφρική. Εγώ δούλευα για ένα πανεπιστήμιο την Σούκα στην Νιγηρία, όπου κάναμε τα σχέδια δύο κτιρίων για μαθήματα μαθηματικών και φυσικής. Ο James ήταν ένας άνθρωπος ελληνολάτρης, η γυναίκα του είχε ασχοληθεί με τα μάρμαρα του Παρθενώνα και ο ίδιος αγαπούσε την Ελλάδα. Ήταν αρχιτέκτων, που όπως θα έλεγε ο Λουί Καν έκτιζε όχι “on the Land”, αλλά τα κτίρια του ήταν “of the land”, δηλαδή έβγαιναν μέσα από το τοπίο όπου δημιουργούσε και δεν ήταν επί του τοπίου. Ο James τότε με είχε στο υπόγειο όπου δούλευαν όλοι οι νέοι αρχιτέκτονες και έτσι είχα τη δυνατότητα να συνεργαστώ με Γιουγκοσλάβους, Κύπριους, Πακιστανούς και άλλους. Ήταν μία πολύ καλή εμπειρία, η οποία με βοήθησε στη συνέχεια.

Tο εργαστήριό μου λέγεται Urban Synergetics Lab. Σε αυτό έχω κόσμο από τις σχολές της Αρχιτεκτονικής, του computer science και του software information system, και δουλεύουμε συλλογικά όλοι μαζί για να μελετήσουμε και να σχεδιάσουμε συστήματα, τα οποία συνδέουν ανθρώπους, τόπους και αντικείμενα. Ένα μεγάλο κομμάτι της δουλειάς που κάνουμε συνεχίζει να έχει να κάνει με συστήματα έξυπνης κινητικότητας, αλλά ένα κεντρικό ενδιαφέρον στο εργαστήριο είναι το πώς θα καταλάβουμε και πώς θα σχεδιάσουμε τον φυσικό χώρο, ως μέσον το οποίο συνδέει κόσμο. Ένα από τα ερωτήματα τα οποία με κεντρίζουν, είναι τι γίνεται όταν πάρα πολύς κόσμος μοιράζεται πόρους ή αντικείμενα τα οποία είναι λιγοστά σε αριθμό, τι είδους ιδιομορφίες δημιουργούνται μέσα από τέτοιου τύπου συστήματα και πώς μπορούμε μέσω της τεχνολογίας και του design να φτιάξουμε συστήματα τα οποία μπορούν να είναι λίγο πιο self-organizing. Προφανώς όλη αυτή η περιοχή έχει να κάνει με τον χώρο που λέμε «έξυπνες πόλεις», αν και γενικά δεν μου αρέσει καθόλου αυτός ο όρος. Υπάρχει όμως μία τεράστια διαφορά: Εμένα δεν με ενδιαφέρει ο όρος τού να βλέπουμε την πόλη ως κάτι που να παίρνει αποφάσεις για μας. Με ενδιαφέρει να δούμε την πόλη σαν ένα φυσικό μέσο για να μας συνδέσει και να μας βοηθήσει να πάρουμε συλλογικά καλύτερες αποφάσεις. Κάτι το οποίο με ενδιαφέρει επίσης πάρα πολύ είναι το ότι είναι ένας χώρος στον οποίο δεν υπάρχουν πολλά disciplines τα οποία να μπορούν να τον σχεδιάσουν. Θα δεις δηλαδή ότι οι μηχανικοί ασχολούνται με τις τεχνολογίες, οι κοινωνικοί επιστήμονες με το να καταλάβουν τι θα γίνει αν είχαμε τέτοιους χώρους ή τι γίνεται σε αντίστοιχους τέτοιους χώρους και τέτοια συστήματα. Όμως δεν υπάρχει αυτή τη στιγμή κάποιος χώρος, κάποιο discipline, το οποίο να σε διδάσκει πώς να σχεδιάσεις ένα τέτοιο σύστημα. Ακριβώς αυτό είναι στο οποίο πιστεύω εμείς ως εργαστήριο εστιάζουμε, με τη δυνατότητα που έχουμε να φέρουμε σε επαφή designers, αρχιτέκτονες και computer scientists. Έχουμε τρεις περιοχές στις οποίες δουλεύουμε στο εργαστήριο, σχεδιάζουμε και δημιουργούμε τεχνολογίες οι οποίες ενώνουν ανθρώπους, αντικείμενα και τόπους. Σχεδιάζουμε μηχανισμούς κοινωνικής συμπεριφοράς για να κινητοποιήσουμε τον κόσμο και δημιουργούμε μοντέλα προσομοίωσης, data driven simulation models, για να προβλέψουμε τη δυναμική των αστικών συστημάτων. Φτιάχνουμε δηλαδή μοντέλα προσομοίωσης, τα οποία τα χρησιμοποιούμε για να απαντήσουμε σε ερωτήματα.

Η Αρχιτεκτονική δεν είναι ένα γλυπτό που βλέπουμε απ’έξω. Είναι ένα δοχείο ζωής, είναι κάτι στο οποίο κυκλοφορούμε, ζούμε, κάνουμε έρωτα, γελάμε και κλαίμε. Αυτό είναι η Αρχιτεκτονική. Είναι το δοχείο που υποδέχεται την ανθρώπινη εμπειρία. Έτσι λοιπόν πρέπει να πούμε ότι τα χαρακτηριστικά του σχεδιασμού μας είναι, πέρα από την αισθητική που προσπαθούμε να είναι άρτια, η άριστη λειτουργική διαχείριση των χώρων, καθώς και το να έχουμε μία προσαρμογή στο τοπίο και τα φυσικά χαρακτηριστικά κάθε τόπου.

Θα μπορούσαμε να μετατρέψουμε την κρίση της Αρχιτεκτονικής και της αρχιτεκτονικής εκπαίδευσης σε μία ευκαιρία καινοτομίας και δημιουργίας, μέσα από τον επαναπροσδιορισμό του ρόλου της Αρχιτεκτονικής, αλλά κυρίως και πρωτίστως από την επανατοποθέτηση του ανθρώπου-χρήστη, στο επίκεντρο του ενδιαφέροντός μας. Και αυτό γιατί η Αρχιτεκτονική καλείται να υπηρετήσει κάθε φορά μία συλλογική αξία, η οποία μεταβάλλεται δυναμικά σε σχέση με το ευρύτερο πλαίσιο στο οποίο αναπτύσσεται. Οπότε θεωρώ ότι πρέπει να στοχεύουμε περισσότερο σε μία κατά το δυνατό ευμετάβλητη Αρχιτεκτονική, παρά σε μαζικές και αυτοματοποιημένες λύσεις, υπό το βλέμμα των σύγχρονων ψηφιοποιημένων μεθόδων σχεδιασμού και κατασκευής που τα προηγμένα τεχνολογικά μέσα μάς υπόσχονται.

Με τους τρόπους αυτούς παραμερίζεται αυτό το δημιουργικό κομμάτι του σχεδιασμού, που είναι και αυτό άλλωστε που διαφοροποιεί την ανθρώπινη από την Τεχνητή Νοημοσύνη. Είναι στο χέρι μας να επαναπροσδιορίσουμε τον ρόλο που εμείς οι ίδιοι οι αρχιτέκτονες και designers θέλουμε να έχουμε στη σχεδιαστική διαδικασία, ώστε να κάνουμε την Αρχιτεκτονική περισσότερο δημιουργική, περισσότερο ανθρώπινη, περισσότερο ευπροσάρμοστη και λιγότερο υπολογιστική.

Πιστεύω ότι υπάρχει καινοτομία στην Αρχιτεκτονική. Όχι τόσο ως διαφοροποίηση και εντυπωσιασμός, αλλά ως συνέχεια στον χώρο της Αρχιτεκτονικής. Η καινοτομία στον χώρο θα φανεί από την σκοπιά της Αρχιτεκτονικής ως πολιτιστικό προϊόν και όχι τόσο με την ένταξη της τεχνολογίας.

Για μένα, η μεγάλη διαφορά, αυτό που μου έλειπε χωρίς να το συνειδητοποιήσω πριν αποκτήσω εμπειρίες στο εξωτερικό, είναι η έλλειψη πλουραλισμού στο ελληνικό Πολυτεχνείο. Θα ήταν εξαιρετικό αν επαγγελματίες – αρχιτέκτονες που διατηρούν τα δικά τους γραφεία και δραστηριοποιούνται στην κατασκευή – μπορούσαν να κάνουν ένα διάλειμμα από την επαγγελματική τους καθημερινότητα, να διδάξουν για ένα εξάμηνο στο πανεπιστήμιο με πάθος και ένταση, και στη συνέχεια να επιστρέψουν στο γραφείο τους. Η σημερινή δομή του ελληνικού πανεπιστημίου δεν επιτρέπει κάτι τέτοιο.

Το πανεπιστήμιο προσεγγίζει τις προσλήψεις με την προϋπόθεση της μόνιμης θέσης, όπου ο καθηγητής έχει τον ίδιο φόρτο εργασίας και τις ίδιες υποχρεώσεις με όλους τους υπόλοιπους. Αυτό συχνά αποθαρρύνει νέους ανθρώπους, επαγγελματίες που δεν επιθυμούν να ακολουθήσουν ακαδημαϊκή καριέρα, ή απλώς δεν υπάρχει ο κατάλληλος μηχανισμός για να ενταχθούν στο πανεπιστήμιο.

Παράλληλα, παρατηρώ ότι το πανεπιστήμιο έχει κλειστεί στον εαυτό του. Αν και αυτό συνδέεται με τα οικονομικά προβλήματα, θυμάμαι ότι στα πρώτα μου χρόνια, υπήρχε έντονη διεθνής κινητικότητα. Ερχόταν άνθρωποι από διάφορες χώρες για διαλέξεις, workshops, και συζητήσεις. Σιγά-σιγά, όμως, αυτή η εξωστρέφεια μειώθηκε. Το πανεπιστήμιο περιορίστηκε στα ελληνικά δεδομένα, με αποτέλεσμα να χαθεί η σύνδεση με τις διεθνείς εξελίξεις.

Θεωρώ πως είναι απαραίτητο να ξεκινήσουμε ξανά έναν διάλογο και να ενθαρρύνουμε τη συμμετοχή διεθνών ομιλητών και συνεργατών, όχι μόνο στην Αθήνα αλλά και στις υπόλοιπες σχολές. Είναι κάτι που θα μπορούσε να εφαρμοστεί σχετικά εύκολα, αλλά θα είχε τεράστια σημασία για την εξέλιξη της εκπαίδευσης και τη διεύρυνση των οριζόντων των φοιτητών.

Βλέπαμε αρκετά χρόνια τον υδατόπυργο στην Κοπεγχάγη να στέκει ως μαύρη σιλουέτα εξαιτίας της έλλειψης βραδινού φωτισμού, και κάποια στιγμή αναρωτηθήκαμε: Υπάρχει κάποιος που έχει ασχοληθεί με αυτό το κτίριο; Θα ασχοληθεί κανείς; Κι αν δεν ασχοληθεί κανένας, μήπως να το κάνουμε εμείς; Κι αν ασχοληθούμε, τι να το κάνουμε; Αρχίσαμε λοιπόν να σκεφτόμαστε σε επίπεδο διαλόγου περισσότερο, μία ζύμωση της φαντασίας. Αν μπει κανείς στη διαδικασία τού να φανταστεί μία κατάσταση κι αν είναι σχεδιαστής, αν έχει δηλαδή τα εργαλεία, είναι ένα πολύ μικρό βήμα το να περάσει από τη φαντασία στο projecting, δηλαδή στο να προβάλει κανείς αυτή τη φαντασία σε κάποιο μέσο, σε κάποιο υλικό. Το έργο δεν θα προχωρήσει από ό,τι φαίνεται, αν και δεν έχει ολοκληρωθεί η συζήτηση. Δημιούργησε ωστόσο έναν θερμό διάλογο για το τι κάνουμε τα κτίρια, τι κάνουμε με αυτό το κτίριο, ή με άλλα παρόμοια κτίρια. Βραβεύτηκε ως το πιο δημοφιλές όραμα για το 2018 από ένα δημοφιλές περιοδικό Αρχιτεκτονικής της Κοπεγχάγης. Είδαμε λοιπόν ότι οι ιδέες μας δεν αφορούν μόνο εμάς, αλλά έχουν απήχηση σε μία κοινωνία που έχει ανάγκη να φανταστεί το μέλλον της.

Οι αρχιτέκτονες έχουμε μία φήμη ότι είμαστε μανιακοί με τη δουλειά μας και τελειομανείς, πως αγαπάμε την τελειότητα, την υστερική λεπτομέρεια και την καθαρότητα. Σε όλα αυτά υπάρχει, δυστυχώς, μία δόση αλήθειας. Η λέξη «τελειομανής» είναι μάλλον πρόβλημα, καθώς οι τελειομανείς συχνά δεν ξέρουν πού βρίσκεται το τέλος μιας διαδικασίας. Δεν ξέρουν πού έχει παρθεί μία απόφαση και πού ματαιοπονούν. Όπως έλεγε ένας πολύ καλός φίλος Ισπανός που του έδειξαν ένα project κάποιοι Γιαπωνέζοι στο εργαστήριο του Kengo Kuma, “three projects ago, you had a great project”. Αυτήν ακριβώς τη φράση δεν θα την ξεχάσω ποτέ, γιατί μου θυμίζει πάντα να μην ξεπερνώ τα όρια που οι υπόλοιποι άνθρωποι θεωρούν ανεκτά. Δεν σημαίνει κάτι το ότι είσαι αρχιτέκτονας. Δεν προσπαθείς να κερδίσεις άλλους αρχιτέκτονες. Προσπαθείς να επικοινωνήσεις σωστά με τον υπόλοιπο κόσμο, λέγοντας επαρκώς ό,τι πρέπει να ειπωθεί και χωρίς να το «σκοτώνεις» μετά.

Από τη μία, βλέπεις την Αρχιτεκτονική να γλιστράει σε κάποιου είδους αφασία, όλοι να κάνουν κάτι που μοιάζει με αρχιτεκτονική, να χρησιμοποιούν render ή να κάνουν experiential design και περιβάλλοντα ευπώλητα. Από την άλλη, βλέπεις ότι ακόμα και σε αυτές τις συνθήκες, μία καλή Αρχιτεκτονική γίνεται ακόμα πιο κρίσιμη. Πρέπει κάπως να μπορέσει να επιβιώσει η έννοια του καλού δημόσιου χώρου, της καλής αρχιτεκτονικής λεπτομέρειας, των κτιρίων που έχουν καλή κλίμακα για τον άνθρωπο.